Ibrohim Raisiyning o'limi Eron siyosiy tizimiga qanday ta'sir qiladi?

BBC xalqaro muxbiri Liz Dyusetning maqolasi orqali prezidentning o'limidan keyin Eronda nimalar bo'lishi mumkinligini tahlil qilamiz. 

Raisiyning o‘limi uning sog‘lig‘i uzoq vaqtdan beri qattiq tekshirilayotgan 85 yoshli Oyatulloh Ali Xomanaiyning oliy rahbar sifatida o‘rnini egallashi haqidagi mish-mishlarga barham berdi.

Biroq, Eronning qattiqqo‘l prezidentining fojiali taqdiri Eron siyosatining yo‘nalishini o‘zgartira olmaydi yoki Islom Respublikasini sezilarli darajada larzaga keltirmaydi.

Ammo uning o‘limi qattiqqo‘l siyosatning konservator tarafdorlari hokimiyatning barcha tarmoqlarida (saylanadigan va tayinlanadigan) ustunlik qiladigan tizimni sinovdan o‘tkazadi.

"Tizim uning o'limini katta shouga aylantiradi va Konstitutsiyaviy tartiblarga rioya qiladi, shu bilan birga u Xomanaiyga konservativ birlik va sodiqlikni saqlay oladigan yangi rahbarni qidiradi", dedi Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika dasturi direktori Sanam. 

Raisiy muxoliflari 1980-yillarda siyosiy mahbuslarni ommaviy qatl qilishda ishtirok etganlikda ayblangan sobiq prokurorning o'limini xursandchilik bilan olqishladi. Uning hukmronligining tugashi bu tuzumning tugashini tezlashtiradi, deb umid qiladilar.

Erondagi hukmron konservatorlar uchun davlat darajasidagi dafn marosimi hissiyotlarga to‘la voqea bo‘ladi. Bu shuningdek meros haqidagi signallar uchun imkoniyat ham beradi.

To‘ldirish lozim bo‘lgan yana bir o‘ta muhim lavozim — vaqti kelganida (vafot etganida), ahamiyati prezidentnikidan ancha yuqori turuvchi yangi oliy rahnamoni tanlash huquqiga ega bo‘lgan Ekspertlar assambleyasida bo‘shab qolgan o‘rindir.

“Raisiy potensial voris edi, chunki u oliy rahbar bo'lganida Xamanaiyning o'zi kabi nisbatan yosh edi. U juda sodiq edi - tizimga sodiq, taniqli ismga ega bo'lgan o'ziga xos mafkurachi edi ", deydi Sanam Vakil, bu shaffof bo‘lmagan saylov jarayoni haqida, unda oliy rahnamoning o‘g‘li Mujtabo Xominaiy ham ishtirok etishi taxmin qilinmoqda.

Raisiy o‘limi rasman tasdiqlanishidan sal oldinroq Oyatulloh X platformasidagi postida shunday degan edi: “Eron xalqi xavotirga tushmasligi kerak, mamlakat ishlariga hech qanday to‘siq bo‘lmaydi”.

Hozirda eng dolzarb siyosiy muammo 50 kun ichida bo'lib o'tishi kerak bo'lgan muddatidan oldin prezidentlik saylovlarini o'tkazish bo'ladi.

Hozircha hokimiyat vaqtincha Eron vitse-prezidenti Muhammad Muxbarga o‘tdi.

Saylovchilarga yangi chorlov o‘z vaqtida g‘ayratli saylovchilar bilan maqtana olgan mamlakatda mart oyidagi parlament saylovlarida rekord darajadagi past davomat qayd etilishidan bir necha oy o‘tib yangramoqda.

Oxirgi saylovlar, jumladan, 2021-yilgi prezidentlik poygasi ham Raisiyni davlat rahbariga olib keldi, nazorat organi mo‘tadil va islohot tarafdorlari raqiblarni tizimli ravishda chetlab o‘tgani bilan ham ajralib turdi.

Londonda joylashgan Amwaj.media yangiliklar sayti muharriri Muhammad Ali Shabani: "Muvaffaqiyatdan oldin prezidentlik saylovlari Xamanaiy va yuqori bo'g'inlar uchun bu traektoriyani o'zgartirish va saylovchilarni siyosiy jarayonga qaytarish imkoniyatini berishi mumkin", deydi.

“Ammo, afsuski, hozircha biz davlatning bunday qadam tashlashga tayyorligi va istayotgani haqida hech qanday alomat ko‘rmayapmiz”, — deya xulosa qiladi Muhammad Ali Shabaniy.

Ammo Raisiyning o‘z safdoshlari orasida ham yaqqol o‘rinbosar yo‘qdek.

"Ushbu konservativ guruh ichida turli lagerlar bor, ular orasida qattiqroq pozitsiyani egallaydiganlar va boshqalarni ko'proq pragmatik deb bilishadi", dedi Hamidriza Azizi, Berlindagi SWP tahlil markazining tashrif buyurgan xodimi.

Ekspertning fikricha, bu yangi parlament va mahalliy darajadagi lavozimlar uchun hozirgi kurashni kuchaytiradi.

Kim Raisiy mantiyasini egallasa, u cheklangan hokimiyat dastaklarini meros qilib oladi.

Islom Respublikasida qaror qabul qiluvchi oliy hokimiyat Oliy Rahbarga tegishli.

Tashqi siyosat, ayniqsa mintaqa bo‘yicha siyosat olib borish esa katta hokimiyatga egalik qiluvchi Islom inqilobi muhofizlari korpusining huquqi hisoblanadi.

Eron G‘azodagi vayronkor urush tufayli o‘zining ashaddiy dushmani Isroil bilan munosabatlarida misli ko‘rilmagan darajadagi keskinlikka duch kelganida, bu masala prezident Raisiy darajasida hal etilmagandi.

Prezident sifatida Raisiy mamlakatning kundalik ishlarini boshqargan, eronliklar esa xalqaro sanksiyalar, noto'g'ri boshqaruv va korrupsiyadan kelib chiqqan chuqurlashib borayotgan moliyaviy muammolar bilan kurashgan. Inflyatsiya 40% dan ortiq oshdi, rial valyutasi esa arzonlashdi.

Uning hukmronligi davrida Islom Respublikasida 2022-yil sentabrida Eronning kiyinish qoidalarini buzganlikda ayblanib, axloq politsiyasi tomonidan hibsga olingan 22 yoshli Mahsa Aminning hibsda o‘ldirilgani sabab bo‘lgan favqulodda norozilik to‘lqini larzaga keldi.

To‘polonlardan bir necha hafta oldin Raisiy Eronning “hijob va iffat” qonunini kuchaytirishni buyurgan, bu qonunga ko‘ra ayollar o‘zini tutishi va kamtarona kiyinishi, jumladan, ro‘mol o‘rashi kerak.

Ayollarning yosh avlodi boshchiligidagi norozilik namoyishlari ularga nisbatan qo‘yilgan qator cheklovlarga qarshi norozilik bildirishdi, ularning g‘azabi asosan hokimiyatning haqiqiy manbalari – Oliy Rahbar va tizimning o‘ziga qaratildi.

Inson huquqlari tashkilotlari bosqinlarda yuzlab odamlar halok bo‘lgan, minglab odamlar hibsga olinganini aytadi.

“Eron tarixidagi prezidentlik saylovlarida eng past ishtirokchi bilan saylangan Raisiy o‘zidan oldingi Ruhoniy kabi xalq mandatiga ega emas edi”, deydi Ali Shaboniy, islohotlar yetakchisi Hasan Ruhoniyga ishora qilib, uning dastlabki mashhurligiga qisman qamoqxona sabab bo‘lgan. 2015-yilda muhim yadroviy bitim imzolandi, u uch yil o'tib, Prezident Tramp Qo'shma Shtatlarni undan bir tomonlama chiqib ketganidan keyin buzildi.

Prezident Bayden ma'muriyati va Raisiy jamoasi o'rtasidagi bilvosita muzokaralar sezilarli muvaffaqiyatga erisha olmadi.

Ruhoniydan farqli ravishda u Islom Respublikasi muxoliflari g‘azabiga yo‘liqmadi, bu shunchaki uni taʼsir doirasi yo‘q va samarasiz deb hisoblashganidan», — deb izohlaydi Shabaniy.

Vertolyot halokati, shuningdek, Tehronni dunyoga yaxshiroq ko'rsatish va sanksiyalarning jazo ta'sirini yumshatish yo'llarini topishda faol rol o'ynagan Eron Tashqi ishlar vaziri Husayn Amir-Abdullaxonning hayotiga zomin bo'ldi.

Isroilning G‘azodagi amaliyoti chog‘ida u Eron diplomatiyasining ovozi va Eron ittifoqchilari, shuningdek, mojaroning kuchayishini to‘xtatishga intilayotgan Arab va G‘arb tashqi ishlar vazirlari bilan uchrashuvlarda asosiy shaxs bo‘lgan.

"U xabarlarni yetkazish uchun foydali kanal edi", dedi G'arbdagi yuqori martabali diplomatik manba Eron tashqi ishlar vazirining roli haqida. "Ammo ular qoidaga ko‘ra bir qolipda edi, chunki tashqi ishlar vazirligida vakolatlar yo‘q edi". 

"Prezidentning kutilmagan o‘limi odatda muhim voqeadir, ammo uni ehtimoliy oliy rahnamo sifatida ko‘rishganiga qaramay, u siyosiy qo‘llov va aniq siyosiy qarashlarga ega emasdi", dedi Bourse and Bazaar tahlil markazi bosh direktori Esfandiyor Batmanghelij.

"Ammo uning saylanishini taʼminlagan siyosiy operatorlar usiz sharoitga ham moslashadi va oldinga yurishda davom etadi", - deydi ekspert.